Antwerps is de variant van het Nederlands zoals dat in Antwerpen gesproken wordt. Het is een vorm van het Brabants, en meer bepaald de subgroep van de "heirbaan-dialecten" (dialecten langsheen de Romeinse heirbaan naar het noorden (richting Dordrecht en 's-Hertogenbosch)). Het echte Antwerps is een typisch stadsdialect, dat duidelijk te onderscheiden is van de dialecten uit het omliggende gebied.
Antwerps wijkt af van het standaard Algemeen Nederlands qua uitspraak. Sinds de invoering van de opeenvolgende standaardspelling in het Nederlands en in het onderwijs van het Nederlands is het schrijven van dialect afgestorven. Vermits men in het Belgische (cq Vlaamse onderwijs) geprobeerd heeft om het gebruik van dialect-uitspraak maar ook de dialecten uit te roeien, hebben de jongeren (zeker sinds de jaren 50) hun roots met het dialect verloren, waardoor gramaticale en uitzonderingen in de spelling niet langer verstaanbaar zijn, en het taalgevoel wegebt. Bijvoorbeeld voelen leerlingen het verschil tussen een mannelijk, vrouwelijk of onzijdig naamwoord niet langer aan, hoewel ze best in staat zijn om in het dialect het juiste lidwoord te gebruiken : ne vengt en een vrau.
Op een aparte pagina zal een synopsis worden gegeven van een schrijfwijze voor het Antwerps dialect op basis van het boek "Antwerps Schrijven" van F. Camerman, waarnaar vele noten in deze artikelen referenties verwijzen.
Hieronder zal worden geprobeerd een dialect zowel qua uitspraak als qua schrijfwijze visueel voor te stellen. Om de leesbaarheid en de uniformiteit in stand te houden een legende van de formatering die we hier na zullen hanteren:
De voorbeelden van de Antwerpse uitspraak zijn in een aparte pagina opgenomen.
De uitspraak van de medeklinkers is meestal dezelfde als die van het Nederlands. Zo kent het Antwerps ook een soort eindklankverscherping aan het einde van een woord; net als in het Nederlands is daar geen verschil te horen tussen t/d, p/b; s/z, f/v, ch/g; en [g]/k [ʃ]/[ʒ]. Meestal worden ze inderdaad stemloos uitgesproken, met uitzondering van wanneer het volgende woord met een b of d begint - maar: s/z, f/v, ch/g worden ook stemhebbend uitgesproken als het volgende woord met een klinker begint. [3]
Algemeen valt het op dat in het Antwerpse klinkerstelsel de korte klinkers vaak helder zijn en de lange dikwijls dof - in het Algemeen Nederlands is dat namelijk net tegenovergesteld. Bijvoorbeeld klinkt 'ziel' in het Nederlands als [ziˑl], maar in het Antwerps als [zɪˑl]. Als bronnen werd het werk van Filip Camerman gebruikt, en de fonetische notaties voor de centrerende diftongen zijn overgenomen uit Jan Nuyts "Het Antwerpse vokaalsysteem - Een synchronische en diachronische schets".
Enkele woorden die niet overeenkomen met de klankverhoudingspatronen boven:
Hier worden enkele gevallen besproken waarin de Antwerpse grammatica afwijkt van haar Algemeen-Nederlandse tegenhanger.
In het algemeen zijn de Antwerpse verbuigingsverschijnselen te verklaren aan de hand van drie principes: accusativisme, n-deletie en e-deletie; soms heeft analogie ook een rol gespeeld.
De Antwerpse buigingsvormen gaan terug op die van de oude Nederlandse accusatief (4e naamval):
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
-en | -e | -0 |
eenen | eene [10] | een |
kleinen | kleine | klein |
In het algemeen valt de slot-n weg behalve vóór klinkers. In de mannelijke uitgang ’’-en’’ blijft ze echter ook bewaard vóór een paar medeklinkers: b, d, t, h [11] [12].
Onder dezelfde condities kan een n wegvallen bij het onzijdige, als het woord eindigt op een lange klinker + n [13], zoals bij e klei kiŋd [ə klɑi kiŋt] (een klein kind). Klanken die in de hierop volgende paradigmata wegvallen volgens de n-deletie zijn geschreven binnen [ en ].
De uitgang -e (vrouwelijk enkelvoud en meervoud alle geslachten) valt onder bepaalde condities weg.
In de hierop volgende paradigmata wordt een e die wegvalt volgens de e-deletie geschreven binnen ( en ) [20]
Behalve de vrouwelijke/meervoudige uitgang -e en de mannelijke uitgang -en, zijn -e en -en samengevallen tot -e(n). Bijdrage heet dus bijdrage(n) en toren tore(n). In deze nieuwe uitgang -e(n) wordt de n alleen maar uitgesproken vóór klinkers. [21]
mannelijk | vrouwelijk | onzijdig |
---|---|---|
ne[n] | een | e[en] |
Een perfect voorbeeld van de drie bovenstaande principes: eenen ('nen) en een volgens dat der n-deletie, eene volgens dat der e-deletie.
Of ook: nen bruur, een zuster, e kot
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
de[n] | d(e) | et, 't |
Den is gereduceerd volgens de n-deletie, de volgens de e-deletie. Door zijn vorm is het niet getroffen door de n-deletie, maar de h is wel weggevallen.
Opm: over het algemeen gebruikt men bij persoonsnamen ook het mannelijke bepaald voornaamwoord, bijvoorbeeld De Lowie, Den Herman. Zoiets gebeurt niet bij vrouwennamen (*de Maria). Ook komen we dikwijls tegen dat in besloten kring, wanneer iedereen de persoon kent, een bezittelijk voornaamwoord gebruikt wordt. Dat wordt dan ook naar geslacht verbogen: Onze Lowie, Ons Maria. Zoals in de zin: Edde gij onze/de Lowie al gezing? (Heb jij Lowie al gezien?).
persoon | mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|---|
1 ev | mijne(n) | mijn | mij(n) |
manne(n) | man | ma(n) | |
2 ev | ùwe(n) [uʋə(n)] | ù(w) [u(ʋ)] | ù(w) [u(ʋ)] |
auwe(n) [ɑʋə(n)] | au(w)[ɑ(ʋ)] | au(w) [ɑ(ʋ)] | |
3 ev | eure(n) | eur | eur |
zijne(n) | zijn | zij(n) | |
zanne(n) | zan | za(n) | |
1 mv | onze(n) | ons | ons |
2 mv | olle(n) | olle(n) | olle(n) |
3 mv | unne(n) | un | un |
Hun en heur zijn hun h verloren.
Mijn/mijnen en zijn/zijnen hebben n-deletie ondergaan. Onder de invloed van de
tussentaal komen mij en zij echter steeds minder voor.
[24]
De w in ouw (of auw, dat ook voorkomt) wordt alleen maar uitgesproken voor een volgende klinker.
[25] De ontwikkelingsgang van deze twee woorden: auw
[26] < ouw
[27] < uw
[28].
Vrouwelijk ons/un vermoedelijk naar analogie van de andere vormen in de tabel.
Olle(n) wordt verbogen als een adjectief dat op -e/-en uitgaat.
Opmerkelijke uitzonderingen zijn de mannelijke woorden ‘’vader’’ en ‘’bruur’’ (broer), die de onzijdige bezittelijke voornaamwoorden krijgen.
[24] Als er een adjectief tussen komt, worden ze weer mannelijk verbogen: ons bruur, maar onzen aenderen bruur.
Er komen vormen voor met andere stamklinkers (korter of van dezelfde lengte), maar de verbuiging blijft dezelfde.
De uitgang {d} gedraagt zich als volgt:
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
deze[n] | dees | dees |
diê[n] | die | da{d} |
De e-deletie dees < deze valt niet te verklaren aan de hand van de boven vermelde regels; vermoedelijk is ze gebeurd naar analogie van andere functiewoorden.
[31]
Diê[n] is waarschijnlijk gevormd naar analogie van andere functiewoorden: die + e[n].
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
(den) deze(n) | (de) dees | (et) dees |
(den) diê(n) | (de) die | da{d} |
Behalve da{d} kunnen ze bij zelfstandig gebruik dus het bepaald lidwoord voor zich krijgen.
[32]
Let op! Hier is de mannelijke uitgang -en verder gereduceerd en blijft zijn n alleen maar bewaard vóór klinkers.
- | mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|---|
onderwerp | diê(n) | die | da{d} |
voorwerp | da{d} | da{d} | da{d} |
Let op! Hier is de mannelijke uitgang -en verder gereduceerd en blijft zijn n alleen maar bewaard vóór klinkers. Zie boven voor verklaring van {d}.
De verbuiging wordt in dit deel beschreven vanuit een synchroon perspectief, maar deletieregels worden genoemd ter opheldering. De onzijdige n-deletie wordt hier omwille van de duidelijkheid genegeerd.
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
-e[n] | -e | -0 |
Hieronder vallen logischerwijze elk en welk.
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
-e[n] | -0 | -0 |
Deze categorie is ontstaan uit de e-deletie. Omdat die niet echt is doorgedrongen in de
tussentaal wordt ze door veel jonge sprekers behalve bij sommige functiewoorden slechts sporadisch toegepast
[34]
Hieronder vallen logischerwijze iên, giên, aender en ieder.
Sommige woorden horen tot deze categorie om historische redenen en niet wegens hun tegenwoordige vorm
Deze verbuiging is ontstaan door de werking van de d-syncope en de e-deletie.
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig/predicatief |
---|---|---|
goeie[n] | goei | góed |
goeie[n] gaat terug op "goeden", waarvan de d in een j is overgaan - daarenboven is de n door de n-deletie getroffen
goei gaat terug op "goede", met d > j en bovendien e-deletie na de hierdoor ontstane sonorant
góed heeft zijn vorm behouden, maar heeft ook dezelfde ontwikkeling ondergaan als bijvoorbeeld wad: de d valt weg behalve voor klinkers waar ze daadwerkelijk als een [d] klinkt en men bespeurt ze ook in de verstemlozing van erop volgende fricatieven. Dit was vroeger waarschijnlijk ook het geval met andere adjectieven op -d, maar in het hedendaags Antwerps is goed het enige geval.
De woorden met een w ter vervanging van de d worden op dezelfde manier verbogen:
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig/predicatief |
---|---|---|
ouwe[n] | ouw | oud |
Verbogen zoals goed:
Verbogen zoals oud:
(stam = grondwoord minus e)
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
-e[n] | -(e) | -e(n) |
Deze categorie bevat:
Het enige verschil met de stofnamenverbuiging is -(e) in vrouwelijk en meervoud.
(stam = grondwoord minus e(n))
mannelijk | vrouwelijk/meervoud | onzijdig |
---|---|---|
-e[n] | -e(n) | -e(n) |
Deze verbuiging geldt voor alle adjectieven op -e(n), behalve die van de overtreffendetrapverbuiging.
Ze wordt ook toegepast op samenstellingen voor de keuze tussen -e- en -en-: boerentore (mannelijk), boeretores (meervoud).
[40]
{{
cite book}}
: Missing or empty |title=
(
help); Unknown parameter |Achternaam=
ignored (
help); Unknown parameter |Bladzijdes=
ignored (
help); Unknown parameter |Datum=
ignored (|date=
suggested) (
help); Unknown parameter |Titel=
ignored (|title=
suggested) (
help); Unknown parameter |Voornaam=
ignored (
help)
{{
cite book}}
: Missing or empty |title=
(
help); Unknown parameter |Achternaam=
ignored (
help); Unknown parameter |Bladzijdes=
ignored (
help); Unknown parameter |Datum=
ignored (|date=
suggested) (
help); Unknown parameter |Titel=
ignored (|title=
suggested) (
help); Unknown parameter |Voornaam=
ignored (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Missing or empty |title=
(
help); Unknown parameter |Achternaam=
ignored (
help); Unknown parameter |Bladzijdes=
ignored (
help); Unknown parameter |Datum=
ignored (|date=
suggested) (
help); Unknown parameter |Medeauteurs=
ignored (
help); Unknown parameter |Titel=
ignored (|title=
suggested) (
help); Unknown parameter |Voornaam=
ignored (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Missing or empty |title=
(
help); Unknown parameter |Achternaam=
ignored (
help); Unknown parameter |Bladzijdes=
ignored (
help); Unknown parameter |Datum=
ignored (|date=
suggested) (
help); Unknown parameter |Medeautheur=
ignored (
help); Unknown parameter |Titel=
ignored (|title=
suggested) (
help); Unknown parameter |Voornaam=
ignored (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
{{
cite book}}
: Empty citation (
help)
Categorie:Antwerpen (stad) Categorie:Stadsdialect Categorie:Brabants dialect